ТУРКИСТОН МАТБУОТИДА МАРКАЗИЙ ОСИЁ ҚАЛАНДАРЛАРИ ФАОЛИЯТИНИНГ ЁРИТИЛИШИ

Abstract

Мақолада Марказий Осиёда фаолият олиб борган қаландарийлик тариқати ҳақида ёзилган. Унда ўлкадаги жадидларнинг мазкур тариқатга муносабати ва у ҳақда билдирган фикрлари баён этилган. 
Мақола қаландарларнинг жамиятда тутган ўрни ва аҳамиятини ёритишга хизмат қилади. Муаллиф маҳаллий олимлар ва дин аҳлларининг ушбу тариқатга муносабатини очиб беришга ҳаракат қилган. Натижада ўлкадаги тариқатларнинг фаолияти ҳақида керакли маълумотлар жамланган. Қаландарийлик XI асрда маломатийлик ҳаракати негизида вужудга келган бўлиб, дастлаб шариат нормалари доирасида фаолият олиб боргани, бироқ ундаги тартиб-қоидаларнинг сирлилиги ва мураккаблиги сабабли оммалашмай қолгани, натижада қаландарийликнинг асл моҳияти фақат “маломат”, “ихлос”, “фақр” мақомларидагина сақланиб қолгани очиб берилган. Марказий Осиёда қаландарийликнинг юзага келишига асосий омил ҳаракат мақсадининг шариат ва тасаввуф вакиллари орасида тарқалиб бораётган “риё” (الرياء)нинг олдини олиш ва нафсни ислоҳ қилишга 
қаратилганлиги ҳамда ушбу иллатларнинг муолажасида “сидқ (тўғрилик) ва “ихлос” (холислик) ғояларига кенг таянгани исботланган. Ўрта асрларда қаландарийлик ҳақидаги танқидий қарашларнинг шаклланишига Эрон тариқатларига хос бўлган “ваҳдат ал-вужуд” (Яратувчи ва яралмишнинг бирлиги), “ҳулул”, (Илоҳнинг махлуқ танасига ўтиши) “таносух” (руҳнинг кўчиб юриши) ғояларининг сингиб қолиши сабаб бўлгани асослаб берилган. XIX–XX асрларнинг биринчи чорагига келиб Туркистон ўлкасининг иқтисодий-ижтимоий таназзули 
натижасида оддий аҳолининг қаландархоналардан бошпана ва беғараз егулик топиш имконияти мавжудлиги учун қаландарлар сафи кўпайиб, қаландархоналар сони 100 га етгани очиб берилган.