«Муқаддамату-л-адаб» арабча сўзлигининг матний таҳлили

Zohidjon ISLAMOV

doi:10.47980/MOTURIDIY/2023-4/1

Authors

Zohidjon ISLAMOV Doctor of Philological Sciences, Professor of the Department of Uzbek language and classical oriental literature of the International Islamic Academy of Uzbekistan. A.Kadiri str. 11, 100011, Tashkent

DOI:

https://doi.org/10.47980/MOTURIDIY/2023-4/1

Keywords:

Маҳмуд Замахшарий, «Муқаддамату-л-адаб», арабча-форсий-туркий-мўғулча сўзлик, йиғма, илмий-танқидий матн

Abstract

Маҳмуд Замахшарий луғатшунослик соҳасида юқори баҳоланган, дунё олимлари эътироф этган олимлардан саналади. Унинг илмий меросида ўндан ортиқ турли йўналишдаги луғатлар мавжуд. Олим луғатлари орасида Хоразмшоҳ Алоуддавла Отсизнинг илтимосига биноан ёзилган «Муқаддамату-л-адаб» – «Адаб илмига кириш» номли кўптилли луғати алоҳида аҳамият касб этади. Мазкур луғатнинг икки арабча-форсча, уч тилли арабча-форсча-туркий, тўрт тилли арабча-форсча-туркий-мўғулча сўзлик киритилган қўлёзмалари дунё фондларида сақланмоқда. Асарнинг қўлёзмалари ва уларнинг матнларини қиёсий ўрганиш арабча матннинг илмий танқидий, туркий матннинг йиғма шаклини тузиш зарурлиги белгиланди ва сўзликларнинг матнлари тузилди. Йиғма, илмий танқидий матн тузиш учун XIII-XV асрларда китобат қилинган Тошкент қўлёзмалари асос қилиб олинди. Асардаги арабча сўзликнинг илмий-танқидий матни мазкур сўзликнинг сезиларли ўзгаришга учрамаганини кўрсатади. Арабча матнда аниқланган айрим хатоли ўринлар котиблар томонидан йўл қўйилган матний сакталиклар ҳисобланади. Бундай хатоли ҳолатлар истифода этилган барча қўлёзмалар матнида учрайди. Илмий-танқидий матн асосида у ёки бу қўлёзманинг арабча сўзлиги матнидан тушиб қолган сўз моддалари асосий матнга тикланди ва тўлдирилди. Асар арабча сўзлигининг илмий-танқидий матни араб тилидаги қўлёзма асарлар матнлари билан ишлаш жараёнида фойдали манба бўлиб хизмат қилади.