«TA’VILOT AHL AS-SUNNA»DA KELTIRILGAN NOISLOMIY DIN VA E’TIQODLARGA OID MA’LUMOTLAR TAHLILI

Abstract

Islomdagi firqalarning kelib chiqishiga islomdan boshqa din va e’tiqodlarning ham ta’siri katta bo‘lgan. Shu bois Imom Moturidiy o‘z tafsirida adashgan firqalar bilan bir qatorda islomdan boshqa turli diniy 
e’tiqod va falsafiy ta’limot vakillarining musulmon jamoalari aqidasiga o‘tkazgan ta’siri, shuningdek, ularning islomga shubha tug‘dirishi mumkin bo‘lgan qarashlariga ham batafsil to‘xtalib o‘tadi. Alloma biror e’tiqodiy masala muhokamasida, avvalo, qarshi tomonning aqida va qarashlarini hamda ularga asos bo‘lgan dalillarini o‘rganadi. So‘ngra mazkur masaladagi islom e’tiqodi va dalillarini keltiradi. «Ta’vilot ahl as-sunna»da jami 16 ta islomdan boshqa dinlar va e’tiqodiy ta’limotlar haqida ma’lumot berilgan. Ular ichida ahli kitoblar, ya’ni yahudiylar va xristianlar hamda arab mushriklari, mulhidlar, sanaviylar, majusiylar, dahriylar haqida kо‘proq sо‘z yuritilgan. Bunga ularning Qur’oni karimda ko‘p zikr etilgani, musulmonlarga yaqin hududlarda yashagani yoki Moturidiy davrida faollashgani sabab bo‘lgan. «Ta’vilot ahl as-sunna»da keltirilgan ma’lumotlar kohinlik va rohiblikning ham mustaqil diniy e’tiqodlar bo‘lganini ko‘rsatadi. Shuningdek, asarda bugun ko‘pchilik sinonim sifatida qo‘llaydigan mulhidlik va dahriylik tushunchalari o‘rtasidagi ba’zi farqlarni ham kuzatish mumkin. Ya’ni, dahriylikda olam azaliyligi va oxiratning inkori birlamchi о‘rinda tursa, mulhidlikda iloh va din tushunchasini tan olmaslik yaqqol kо‘zga tashlanadi. Maqolada «Ta’vilot ahl as-sunna»da uchraydigan turli din va e’tiqodiy ta’limotlarga birma-bir to‘xtalib o‘tiladi. Tafsirda ularning har biriga qay darajada e’tibor qaratilgani va bunga sabab bо‘lgan omillar alohida-alohida tahlil qilinadi. Shuningdek, ular haqida keltirilgan ma’lumotlarning mazmuni va ahamiyati ochib beriladi.