XI–XII АСРЛАРДА ХУРОСОНДАГИ ДИНИЙ-ИЖТИМОИЙ ЖАРАЁНЛАР

Mumin Mirzo ABDUPATTAYEV

doi:10.47980/MOTURIDIY/2022/4/13

Authors

Mumin Mirzo ABDUPATTAYEV Teacher of the International Islamic Academy of Uzbekistan. A.Kadiri str. 11, 100011, Tashkent

DOI:

https://doi.org/10.47980/MOTURIDIY/2022/4/13

Keywords:

салжуқийлар, Хуросон, карромийлик, ботинийлик, Малазгирт, Низомия мадрасаси, мўътазилийлик, Ҳасан Саббоҳ

Abstract

Ушбу мақолада XI–XII асрларда Хуросон минтақасида ҳукмронлик қилган салжуқийлар сулоласи давридаги ижтимоий-диний вазият таҳлил қилинган. Маълумки, салжуқий турклар XI аср 30-йилларида ҳарбий хизматлари эвазига Хуросонда ғазнавийлардан мулклар олишди. 1038 йили улар Нишопурни эгаллаб, ўз раҳбарлари Тўғрулбекни султон деб эълон қилади. Салжуқийлар секин-аста бутун Хуросонни, Хоразмни бўйсундириб, Ғарбий Эрон, Озарбайжон ва Ироқни Бағдод билан бирга босиб оладилар.
Аббосийлар халифаси Тўғрулбекни султон ҳамда «Шарқ ва Ғарб подшоҳи» деб тан олишга мажбур бўлади. Тўғрулбек Рай шаҳрини, унинг укаси Чағирбек Марвни ўзларига пойтахт қилади. Алп Арслон (1063–1072) ва Маликшоҳ I (1072–1092) даврида салжуқийлар Арманистонни эгаллайдилар, Византия (Рум)ликларни енгиб, бутун Кичик Осиёни, кейинчалик Сурия ва Фаластинни босиб оладилар. Улар Грузия, Ширвон ва Мовароуннаҳрни ўзларига бўйсундириб, у ерлардаги ҳукмдорларни ўз вассалларига айлантирадилар. Салжуқийлар қўшинлари Арабистон яриморолидаги Яман ва Баҳрайн ерларини ҳам ўз тасарруфларига олади. 1074 йили Термиз, Бухоро, Самарқанд, кейинчалик Фарғонани ишғол этади. Маликшоҳ I ҳукмронлигида салжуқийлар ҳарбий-сиёсий жиҳатдан жуда кучли бўлган. Пойтахт Исфаҳонга кўчирилган. Султон Санжар даврида эса, мамлакат пойтахти Исфаҳондан Марвга кўчирилган. Салжуқийлар давлатидаги диний-ижтимоий вазият ҳам айнан Султон Санжар даврига келиб мураккаб тус олган. Мақолада мана шу жиҳатлар ҳақида баҳс қилинади.

References

Abdülkerim Özaydın. (1990). Sultan Muhammed Tapar Devri Selçuklu Tarihi. Ankara: TTK Yay.

Ahmed bin Mahmud. (2011). Selçukname. C. 1. Istanbul: Bilge Kültür Sanat.

Bernard Lewis. (1967). The Assassins a radical sect in islam. London: Weidenfeld & Nicolson.

Carter Findley. (2005).The Turks in World History. Oxford: Oxford University Press.

Clifford Edmund Bosworth. (1992). The Ghaznavids, their empire in Afghanistan and Eastern Iran 994–1040. New Delhi: Munshiram Manoharlal Publishers Pvt. Ltd.

Clifford Edmund Bosworth. (1996). The islamic dynasties. Edinburgh: Edinburgh University Press.

N.Kösoğlu. (1991). Türk Dünyası ve Türk Medeniyeti Üzerine Düşünceler. İstanbul: Ötüken Yay.

Margaret Malamud. (1994). The Politics of Heresy in Medieval Khurasan: The Karramiyya in Nishapur // Iranian Studies, volume 27. Oxfordshire: Routledge.

Montgomery Watt W. (1963). The Political Attitudes of the Mu’tazilah // Journal of the Royal Asiatic Society, Vol. 95, Issue 1–2. Cambridge: Cambridge University Press.

Raverty H.G. (1873). The Tabakat-i-Nasiri of Minhaj-i-Siraj. London: Gilbert and Rivington.

Richard W. Bulliet. (1972). The Patricians of Nishapur. Cambridge: Mass., Harvard University Press.

Steven Runciman. (1951). A History of the Crusades. The first Crusade and the Foundation of the Kingdom of Jerusalem. Vol. 1. New York: Cambridge University Press.

Абдулқоҳир Бағдодий. (1995). Ал-Фарқ байна-л-фироқ. Байрут: Мактабат ал-асрийя.

Абу Абдуллоҳ Муҳаммад ибн Аҳмад Мақдисий. (1991). Аҳсан ат-тақосим фи маърифат ал-ақолим. Қоҳира: Мактабат мадбул.

С.Г.Агаджанов. (1991). Государство Сельджукидов и Средняя Азия в XI–XII вв. Москва: Наука.

В.В.Бартольд. (1963). Сочинения. Т. 2. часть 1. Общие работы по истории Средней Азии. Работы по истории Кавказа и Восточной Европы. Москва: Восточной литератури.

Ибн Асир. (1987). Ал-Камил фи ат-тарих. Ж. 8. Байрут: Дор ал-кутуб ал-илмийя.

Ибн Халликон. (2007). Вафаёт ал-аъён. Ж. 4. Байрут: Дор ас-содр.

Ш.М.Мустафаев. (2017). От Сельджуков к Османам. Этнополитические процессы в тюркской среде Малой Азии в XI–XV веках. Москва: Институт востоковедения РАН.

Муҳаммад ибн Али ибн Сулаймон Ровандий. (2005). Роҳат ас-судур ва аят ас-сурур фи тарих ад-давлат ас-салжуқийя. Қоҳира: ал-Мажлис ал-аъала ли-с-сақофа.

Повествование вардапета Аристакэса Ластивертци. (1968). Перевод с древнеармянского, вступительная статья, комментарий и приложения К.Н.Юзбашяна. Москва: Наука.

Садриддин Абул Ҳасан Али ибн Носир Ҳусайний. (1984). Ахбор ад-давлат ас-салжуқия. Байрут: Дор ал-офоқ ал-жадийда.

Тожуддин Субкий. (1964). Табақот аш-шофеия ал-кубро. Ж. 4. Қоҳира: Дор-ал-ҳижр.