ҲАКИМ ТЕРМИЗИЙ ТАФСИРИНИНГ ИЛК НАШРИ
Keywords:
тафсир, қўлёзма, Бурдур, Ҳаким Термизий, Мотуридий, Нажжор, Мовароуннаҳр, ақл, нақл, ИстанбулAbstract
Бугунги кунда турли шаклларда юзага чиқаётган дунё миқёсдаги ихтилофлар исломий илмлар борасидаги Мовароуннаҳр илмий меросининг аҳамиятини яққолроқ намоён этмоқда. Уларни тадқиқ
этишдаги энг устувор вазифалардан бири алломаларимиз меросини айри ҳолатларда эмас, балки мактаб сифатида яхлит ўрганиш, фикрий тадрижни баҳолаш, ворисийлик тамойилларини аниқлаш ва умумий
хусусиятни белгилашдир. Яна бир долзарб масала эса бунинг учун имкон қадар ҳали қўлёзма ҳолида турган кўплаб асарларни илмий муомалага киритишдир. Ҳаким Термизийнинг дунё тадқиқотчилари томонидан «йўқолган» деб ҳисобланиб келаётган тафсирга оид асарининг топиб ўрганилиши ҳам Мовароуннаҳрдаги тафсир илми услубининг шаклланиш масалалари борасида қимматли хулосаларни тақдим этиши билан ғоятда қийматли бўлди. Ушбу асар ва умуман
Термизийнинг Қуръон тафсирига оид мероси ўзида кўплаб муҳим хусусиятларни жамлайди. У, жумладан, ҳали Имом Мотуридийдан бир оз олдинроқ ақлий ва нақлий жиҳатларни жамлаши, шу билан бирга тафсир илми тарихида биринчилардан бўлиб ақлий ёки рай билан тафсир қилишнинг шартларини баён қилиши билан ҳам ажралиб туради. Асарнинг бундан бошқа ҳам муҳим хусусиятлари кўп бўлиб, Ҳаким Термизийнинг таниқли тадқиқотчиси Холид Заҳрий таъбири билан айтганда у улуғ кашфиёт сифатида баҳоланишга
ҳақли. Ҳаким Термизийнинг ушбу тафсири Имом Термизий халқаро илмий-тадқиқот марказида тадқиқ этилиб, «Китаб тафсир ал-Қуръон ал-мусамма баҳр ат-тафсир» номи билан араб тилида илк бор чоп қилинди. Унга «Ва талийҳи муқтатофат мин тафасийр ал-Ҳаким ат-Термизий ли-баъзил аят» номли қўшимча қисм ҳам киритилди. Ушбу асар Истанбулнинг «Дор ал-кутуб ал-арабийя» нашриётида 1444/2023 йилда нашр этилди.
References
Абу Абдуллоҳ Муҳаммад ибн Али ибн Ҳасан ибн Бишр Ҳаким Термизий (2023). Китоб тафсир ал-Қуръон ал-мусаммо Баҳр ат-тафсир. Ва талийҳи
муқтатофат мин тафосир ал-Ҳаким ат-Термизий ли-баъз ал-оёт. Жўрабек Чўтматов тадқиқи. Байрут: Дор ал-кутуб ал-арабия. Биринчи нашр.
Рисолатон мансубатон лил-Ҳаким ат-Термизий (2005). Масъала фий халқил-инсан. ар-Рисала фий халқил-адамий. Холид Заҳрий ва Женевьев Кобило тадқиқи. Байрут: Дор ал-кутуб ал-илмийя. Биринчи нашр.
Абу Мансур Муҳаммад ибн Муҳаммад ибн Маҳмуд Мотуридий (2005). Таъвилоту аҳл ас-сунна. X. Маждий Босаллум тадқиқи. Байрут: Дор ал-кутуб ал-илмийя. Биринчи нашр.
Абу Исо Муҳаммад ибн Исо ибн Савра ибн Мусо ибн Заҳҳок Термизий (2009). ал-Жомеъ ал-кабир. Шуъайб ал-Арнаут ва бошқалар тадқиқи. Байрут: Дор ар-рисала ал-аламийя. Биринчи нашр.
Абулҳасан Али бин Усмон бин Абу Али Жуллобий Ҳужвирий Ғазнавий (1974). Кашф ал-маҳжуб. II. Исъад Абдулҳодий Қандил тадқиқи ва форсчадан арабчага таржимаси. Искандария: Мактаба ал-искандарийя.
Абулбаракот Нуриддин Абдураҳмон ибн Низомиддин Нақшбандий Жомий. Нафаҳот ал-унс мин ҳазарот ал-қудс (1989). Форс тилидан араб тилига таржима. Қоҳира: Азҳари шариф.
Алишер Навоий (2001). Насойим ул-муҳаббат. XX. Нашрга тайёрловчилар Ғаниева С., Мирзааҳмедова М. Арабча ва форсча матнларни таржима қилиб, нашрга тайёрловчи ва масъул муҳаррир С. Рафиддинов. Тошкент: Фан. XVII.
Зайниддин Абдураҳмон ибн Аҳмад ибн Ражаб ибн Ҳасан Саломий Бағдодий Димашқий Ҳанбалий (2005). Зайл табақот ал-ҳанабила. Абдураҳмон ибн Сулаймон тадқиқи. V. Риёз: Мактаба ал-абийкон. Биринчи нашр.
Аҳмад ибн Муҳаммад Аднаҳвай (1997). Табақот ал-муфассирин. Сулаймон ибн Солиҳ тадқиқи. Мадина: Мактаба ал-улум вал-ҳикам. Биринчи нашр.
Абдулмуҳсин Ҳусайний (1968). ал-Маърифа ъинда ал-Ҳаким ат-Термизий. Қоҳира: Дор ал-котиб ал-арабий.
Солиҳ ибн Абдулазиз ибн Али Ҳанбалий Бурадий (2001). Тасҳил ас-сабила ли-мурид маърифа ал-ҳанабила ва йалийҳи фаит ат-тасҳил. IV. Бакр ибн Абдуллоҳ Абу Зайд тадқиқи. Байрут: Муассаса ар-рисала. Биринчи нашр.
Карл Броккелман (1977). Тарих ал-адаб ал-арабий. VI. Араб тилига Абдулҳалим Нажжор, Саййид Яъқуб Бакр, Рамазон Абдутаввоб таржимаси. Қоҳира: Дор ал-маориф. Бешинчи нашр.
Louis Massignon (1997). Essay on the origins of the technical language of islamic mysticism (translated from the french with an introdaction by Benjamin Clark). University of Notre Dame Press, Notre Dame. Indiana.
Ал-Фиҳрис аш-шомил лит-турос ал-арабий ал-исломий ал-махтут: улум ал-Қуръон, махтутот ат-тафсир ва улумуҳу (1989). Ал-Мажмаъ ал-мулкий ли-буҳус ал-ҳазора ал-исламийя. Уммон, ал-Мажмаъ ал-мулкий.
Ҳикмат Башир Ёсин (2001). Истидрокот ала тарих ат-турос ал-арабий. Саъудия: Дор Ибн Жавзий. «Тафсир ва Қуръон илмлари қисми», II. Биринчи нашр.
Салво Муҳаммад Авво (1998). ал-Вужуҳ ван-назоир фил-Қуръан ал-Карим. Қоҳира: Дор аш-шуруқ. Биринчи нашр.
Salih Çift (2008). Hakîm Tirmizî ve tasavvuf anlayişi. Istanbul, Insan yayinlari.
Холид Заҳрий (2013). Ҳакиму Хуросон анис аз-замон. Муҳовала ли-совғ сийра библиографийя лил-Ҳаким ат-Термизий. – Работ: Маншурот ар-робита ал-муҳаммадийя лил-улама. Биринчи нашр.
Nicolas Heer. (1959). «Some biografical and bibliografical notes on al-Hakim al-Tirmidhi», The world of Islam. Studies in honour of Philip K. Hitti. Edited by James Kritzeck and R. Bayly Winder. London. Muhammad Khalid Masud. «Al-Ḥakīm Al-Tirmiḏẖī’s Buduww S̱ẖa’n», Islamic Studies, vol. 4, no. 3, Islamic Research Institute, International Islamic University, Islamabad, 1965.
Muhammad Xolid Masud. (1965). «Al-Hakim at-Termiziyning Buduvv S̱ẖa’n», Islomshunoslik, J. 4, Islomobod: Xalqaro islom universiteti.
Muhammad Ibraheem al-Geyoushi. (1970). «Аl-Hakim al-Tirmidhi: his works and thoughts», Islamic Quarterly, vol. 14, no. 4, London.
Ҳикмат Башир Ёсин. (1986). «Истидрокот ъала китаб тарих ат-турос ал-арабий фий кутуб ат-тафсир». Мажалла ал-Жамиъа ал-исламийя Islamic University).
Mehmet Faruk Çifçi. (2015). «Imam en-Neccâr ve Şerhu nahvi’l-bedv adli eseri (Hakîm et-Tirmizî’nin fiile dayali nahiv teorisi)», The Journal of Academic Social Science Studies (JASSS), International Journal of Social Science, vol. II, no. 31, Turkey, winter.
Mehmet Faruk Çifçi. (2017). «İmam en-Neccâr’in şerhu’n-nahv fî ʿilmi’l-bedv adli eseri (Hakîm et-Tirmizînin fiile dayali nahiv teorisi)», e-Şarkiyat İlmi Araştırmalar Dergisi, Journal of Oriental Scıentific Research (JOSR), cilt: 9, sayı:1 (17), Türkiye, nisan.
Shayx Imom Abu Abdulloh Muhammad ibn Ali Termiziy. Kitob fiyhi tafsir sura al-Fotiha va oyat min sura al-Baqara. Qo'lyozma. Burdur milliy kutubxonasi, 143-raqam.
Submitted
Published
How to Cite
Issue
Section
License
Copyright (c) 2025 Jurabek CHUTMATOV (Author)
This work is licensed under a Creative Commons Attribution-NonCommercial 4.0 International License.
