“Ал-Фиқҳ АЛ-АКБАР”НИНГ МУАЛЛИФИ МАСАЛАСИ

Hamidulla AMINOV

doi:10.47980/

Authors

Hamidulla AMINOV Candidate of Historical Sciences, Senior researcher of the Institute of Oriental Studies named after Abu Rayhan Biruni of the Academy of Sciences of the Republic of Uzbekistan. Mirzo Ulugbek str. 79, 100170, Tashkent

Keywords:

фиқҳ

ақида

калом илми

шарқшунослар

жавҳар (модда

материя

атом

эссенция)

араз (аксиденция

симптом)

мўътазилий

хавориж

қадарий

муржиий

каромат

санад

Abstract

Мақола мусулмон оламида шуҳрат қозонган, ақидага оид “ал-Фиқҳ ал-акбар” асарининг ҳанафийлик мазҳаби асосчиси Абу Ҳанифа Нўъмон ибн Собит ал-Кўфий (80-150 ҳ./699-767 м.) томонидан шахсан ёзилган ёки ёзилмаганини аниқлашга бағишланган. Мақолада ёзма манбалар асосида мазкур асарнинг унга тегишлилиги аниқланган. Шарқшунос олимлардан A.J.Wensinck, Givony Jozeph, Joseph Schacht, Brannon M. Wheeler, Ulrich Rudolph ва бошқаларнинг “ал-Фиқҳ ал-акбар” Абу Ҳанифа давридан кейин ёзилган, деган шубҳаларига мақолада
жавоблар берилган. Шиблий Нўъмоний ва Муфтий Азизурраҳмон каби мусулмон тадқиқотчилар ҳам ушбу шубҳаларни айтишган эди. Шунингдек, мақолада иккинчи Абу Ҳанифа деган номни олган Муҳаммад ибн Юсуф ал-Бухорий деган шахс “ал-Фиқҳ ал-акбар”нинг ҳақиқий муаллифидир, деган фикрнинг хато экани исботлаб берилган.
Мақолада “ал-Фиқҳ ал-акбар”нинг муаллифгача етган ривоят силсиласи (санад) тўғрисида ҳам сўз юритилган. Умуман олганда, мақолада Абу Ҳанифа даврида калом илми ва ақидада кўриб чиқилган масалалар айнан “ал-Фиқҳ ал-акбар”га киритилгани, бу борадаги шубҳалар ўринсиз экани далиллар асосида очиб берилди. “ал-Фиқҳ ал-акбар” ҳақиқатан ҳам Абу Ҳанифага тегишли асар экани ойдинлаштирилди.

References

Абдулқодир ал-Қураший. Ал-Жавоҳир ал-музия. – Ҳажар: Дор ат-Тибоъа ва-н-нашр, 1993. Ж. 2–3.

Абдулқоҳир ал-Бағдодий аш-Шофеъий. Ал-Фарқ байн ал-фирақ. – Қоҳира: Мактаба Ибн Сино, 1988.

Абдулқоҳир ал-Бағдодий аш-Шофеъий. Усул ад-дин. – Истанбул: Матбаа ад-Давла, 1928.

Абдулҳалим Маҳмуд. Ат-Тафкир ал-фалсафий фи-л-ислом. – Байрут: Мактаба ал-Маориф, 1989.

Абу Жаъфар ат-Таҳовий. Баён ас-Суннат. – Қозон: Маориф кутубхонаси, 1910.

Абулюср Муҳаммад ал-Паздавий. Усул ад-дин. – Қоҳира: Мактаба ал-Азҳария, 2003.

Адильбаев А., Адильбаева Ш. Абу Ханифа и ханафитский мазхаб. – Алматы: Кокжиек, 2014.

Али ал-Қори. Ал-Асмор ал-жания. – Патна: Худобахш, 2002.

Ал-Олим ва-л-мутааллим. Ривояти Аби Муқотил ъан Аби Ҳанифа / Таҳқиқ: Муҳаммад Зоҳид ал-Кавсарий. – Қоҳира: Матбаа ал-Анвор, 1949.

Ибн ан-Надим. Ал-Феҳрист / Таҳқиқ: Ризо Тажаддуд. – Теҳрон, 1971.

Ибн Қутайба ад-Динаварий. Ал-Ихтилоф фил-л-лафз. – Байрут: Дор ал-кутуб ал-илмия, 1985.

Ибн Халликон. Вафаёт ал-аъён ва анбо аз-замон. 5-жилд. – Байрут: Дори Содир, 1994.

Ибн Ҳажар ал-Асқалоний. Ал-Мўъжам ал-муфаҳрас. – Байрут: Муассаса ар-Рисола, 1998.

Котиб Чалабий. Кашф аз-зунун. – Истанбул: “Маориф” матбааси, 1941. Ж. 1.

Марям Салома Кор. Ат-Таржима фи-л-асри-л-Аббосий. – Дамашқ: Маншурот визора ас-сақофа, 1998.

Маҳмуд ал-Кафавий. Катоиб аълом ал-ахёр. – Байрут: Дор ал-кутуб ал-илмия, 2019. Ж. 2.

Муфтий Азизурраҳмон. Имоми Аъзам Абу Ҳанифа. Ҳолоти зиндагий, қонунсозий ўр фиқҳ. – Лоҳур: Раҳмония, 1979.

Муҳаммад Абу Бакр Абдуллоҳ Бозиб. Табсит матн Ал-Фиқҳ ал-акбар ъала тариқат ас-суол ва-л-жавоб. – Қоҳира: Дор ас-Солиҳ, 2016.

Муҳаммад ибн Абдурраҳмон ал-Хаммис. Ал-Фиқҳ ал-акбар ли-л-Имом Аби Ҳанифа / Шарҳан ва диросатан, таълиф: Муҳаммад ибн Абдурраҳмон

ал-Хаммис. – Риёз: Мактаба ар-рушд, 2015. Ж. 2.

Муҳаммад ибн Абдурраҳмон ал-Хаммис. Аш-шарҳ ал-муяссар ъала ал-фиқҳайн ал-Абсат ва-л-Акбар ал-мансубайн ли-Аби Ҳанифа. Ажмон: Мактаба ал-Фурқон, 2000.

Муҳаммад ибн Абдурраҳмон ал-Хаммис. Усул ад-дин инда ал-Имом Аби Ҳанифа. – Риёз: Дор ас-Сумайъий, 1996.

Нажмулғани Ромпурий. Таълим ал-имон. – Карочи: Оромбоғ, 1970.

Рудольф У. Ал-Матуриди и суннитская теология в Самарканде. – Алматы: Фонд «XXI век», 1999.

Соъид ал-Устувоий ан-Найсобурий. Китоб ал-Эътиқод. Ақида марвийя ъан ал-Имом ал-Аъзам Аби Ҳанифа. – Байрут: Дор ал-кутуб ал-илмия, 2005.

Ульрих Рудольф. Ал-Мотуридия ва Самарқанд суннийлик илоҳиёти (Қисқартирилган нашр). – Тошкент: Имом ал-Бухорий халқаро жамғармаси, 2002.

Ҳаммод Ризо Нурий. Китоби Фиқҳи акбар. Таҳқиқ ва тадқиқ. – Лоҳур: Зовия, 2013.

Brannon M. Wheeler. Abu Hanifa // Encyclopedia of Islam and the Muslim World. Vol. I. – USA: Macmillan Reference, 2004.

Givony Jozeph. The Murji’a and the theological school of Abū Ḥanīfa. A historical and ideological study. – Edinburgh: University Press, 1977.

İlyas Çelebi. Ebû Hanîfe’nin Kelâmcılığı, İtikada Dair Risaleleri ve bunların Otantik olup olmadıkları meselesi // “İmâm-ı A’zam Ebû Hanîfe ve Düşünce Sistemi” (Sempozyum Tebliğ ve müzakereleri). Cilt II. – Bursa: Kur’an Araştırmaları Vakfı – KURAV, 2005.

İlyas Çelebi. Risaleleri ve İtikadî Görüşleri ile İmam-ı Azam Ebû Hanîfe // “İslâmî Araştırmalar” Dergisi. Cilt: 15. Sayi: 1–2. – Ankara: Türkiye Ekonomik ve Kültürel Dayanışma Vakfı (TEK-DAV), 2002.

Joseph Schacht. Abu Hanifa al-Nu’man b. Thabit // The Encyclopedia of Islam. New edition. Yolume I. – Leiden: Brill, 1986.

Khalid Y. Salih. The Movement of Translation in Al Sham in tne Umayyad Period 41-132 a.h./661-750 a.d. // College of Basic Education Researches Journal 2011, Vol. 11, Issue 1.

Ramazan Altintaş. Ebû Hanîfe’nin Kelam Metodu ve “el-Fıkhu’l-Ekber” adlı Eserine Yöneltilen Bazı İtirazlar // “İslâmî Araştırmalar” Dergisi. Cilt: 15. Sayi: 1–2. – Ankara: Türkiye Ekonomik ve Kültürel Dayanışma Vakfı (TEK-DAV), 2002.

Şerafettin Göljük, Adil Bebek. el-Fikhü’l-ekber // Turkiye Diyanet Vakfi Islam ansiklopedisi. 12 cilt. – Turkiye: Turkiye Diyanet Vakfi Yayinlari, 1995.

Wensinck A.J. The Muslim Creed. Its genesis and histirical development. – London: Cambridge at the University Press, 1932.

Züleyha Birinci. Abû Mutî’ Rivâyetli el-Fɪkhü’l-ekber Şerhi’nin Müellifi meselesi // M.Ü. İlâhiyat Fakültesi Dergisi. 35 (2008/2). İstanbul, 2008.